Hoe kwam de Delftse pijpenmaker Thomas Bael aan zijn Wereldkloot ?

door Aad Kleijweg

Wereldkloot of rijksappel is het zinnebeeld dat de aardbol of wereld voorstelt en staat in de oudheid symbool voor wereldheerschappij. Vaak zien we dan ook een koning of keizer afgebeeld met in zijn ene hand een wereldkloot en in de andere hand de scepter. De Wereldkloot is er ook als pijpenmakersmerk en is voor zover bekend in Delft in de 17e eeuw en in Gouda in de 17e tot in de de 18e eeuw in gebruik geweest.

Omstreeks 1633 vestigt de uit Rijswijk afkomstige Thomas Bael zich in Delft en begint een pijpenmakerij. In het Delftse archief staat vermeld dat hij op 22 januari 1633 trouwt met Stijntge Tonis en dat hij woont in de Lange Breetsteegh. Toendertijd had je de Lange Breetsteegh en de Korte Breetsteegh die in het verlengde van elkaar lagen, gescheiden door de Koornmarkt. Tegenwoordig heten beiden Breestraat.

In Delft en omgeving worden regelmatig pijpjes gevonden met het hielmerk TB die aan de pijpenmaker Thomas Bael worden toegewezen. Ook worden er pijpjes gevonden met het hielmerk Wereldkloot met de initialen TB die we ook beschouwen als een merk van Thomas Bael. Ook pijpjes met het hielmerk Wereldkloot zonder initialen komen in Delft vaak voor en zijn ook mogelijk, al is dit niet met zekerheid te stellen, door Thomas Bael gemaakt.

 
 Koornmarkt 1 met Muurankers in de zijgevel in de Breestraat

Het toeval wil dat in de Breestraat zich twee gebouwen bevinden waar de Wereldkloot als muurankers zijn toegepast. Het ene gebouw is Koornmarkt 1 waar aan de zijgevel in de Breestraat de muurankers zichtbaar zijn. Koornmarkt nummer 1 was in de 16e eeuw een brouwerij genaamd "In de Weerelt" (wereld). Dit was één van de grootste brouwerijen in Delft. Na de stadsbrand in 1536 is de brouwerij opnieuw opgebouwd door de brouwer, tevens burgermeester Pieter Pietersz Sasbout. De brouwerij is tot 1660 actief geweest, daarna is het door Aeghie Breethoeck gekocht die er een kroeg begon.

 
Voormalig Huis Sasbout of Die Werelt

Burgermeester Pieter Pietersz Sasbout liet in 1565 aan het begin van de Breestraat, op de hoek waar de oostelijke kade van de Oude Delft niet doorloopt, het huis Sasbout of Die Werelt bouwen. Qua architectuur is het een laat Gotiek overgaand naar Renaissance huis. De ingangpartij heeft een renaissance decoratie in de boogvulling, we zien de wereldkloot vastgehouden door twee engeltjes met daaronder het devies van Sasbout "Opiniën van mensen regeren die werelt". De Wereldkloot zien wij wederom toegepast als muurankers. Thans is het pand in gebruik als Hotel Grand Canal.


Boogvulling van het huis Sasbout of Die Werelt

Het is aantrekkelijk te denken dat Thomas Bael later in één van de twee panden werkzaam of woonachtig is geweest, echter beide panden staan in wat toentertijd de Korte Breetsteegh heette en van Thomas Bael is bekend dat hij in de Lange Breetsteegh woonde en werkzaam was. Het blijft een speculatie, maar het is best wel aannemelijk dat deze symbolen die opvallend aanwezig waren in zijn directe woonomgeving hem hebben geïnspireerd de Wereldkloot als merk te gaan gebruiken. Zeker als je bedenkt dat de Wereldkloot als muuranker zelden voorkomt.

Enkele voorbeelden van pijpjes uit mijn verzameling met het merk Wereldkloot die in Delft of naaste omgeving zijn gevonden.

 

1a Collectie: Aad Kleijweg, 1b Nootdorp Dwarskade, 2a,Dubbelconisch , 2b -, 2c -/-, 2d Wereldkloot TB, 2e Ongeglaasd, 2f Gebotterd, 2g Radering rondom de ketelrand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1633 - 1650, 5 Delft, 6 Thomas Bael, 7 –

 

1a Collectie: Aad Kleijweg, 1b Delft Beerput Vlamingstraat, 2a,Dubbelconisch , 2b -, 2c -/-, 2d Wereldkloot, 2e Geglaasd, 2f Gebotterd, 2g Radering rondom de ketelrand, 2h -, 3a -, 3b -, 3c -, 4 1633 - 1650, 5 Delft, 6 Thomas Bael ?, 7 –

Bronnen:

[1] Jan van Oostveen en Ruud Stam (2011). Productiecentra van Nederlandse kleipijpen, Een overzicht van de stand van zaken

[2] Jan van Oostveen http://kleipijp.home.xs4all.nl/kleipijp/Wereldkloot.pdf

[3] Jan van Oostveen http://kleipijp.home.xs4all.nl/kleipijp/TB.pdf

[4] Gemeentearchief Delft Digitale Stamboom

Met dank aan: Aad Schapers die mij op de muurankers opmerkzaam maakte.

 

Copyright Aad Kleijweg