Van Tulband naar Fez
Door Aad Kleijweg
In de 19e eeuw raakte het dragen van de Fez in Turkije en Griekenland in de mode en werd massaal zowel door mannen als vrouwen gedragen. Dit hoofddeksel is vernoemd naar de Marokkaanse stad Fez. De vorm van een Fez is iets tabs toelopende cilindervormig hoofddeksel met of zonder kwastje. In 1826 werd de Fez voor Turkse ambtenaren en militairen verplcht gesteld door Sultan Mahmut de Tweede en het dragen van een Tulband werd verboden. In Nederland werd dit hoofddeksel ook wel een Turkse kap genoemd. Hoewel de Imams er aanvankelijk tegen waren werden Tulbanden verboden en de Fez dragen het symbool voor het Ottomaanse Rijk, zowel cultureel als religieus. In 1925 werd door Mustafa Kemal Atatürk het dragen van een Fez bij wet verboden. Hij vond dat het bij de oprichting van de moderne nieuwe republiek niet meer acceptabel was dat mannen een Fez droegen.
Turk met Tulband en Turk met Fez
Bij kleipijpen uit de 19e eeuw zijn er heel veel verschillende uitvoeringen van gezichtspijpen van Turken, gemaakt door verschillende pijpenmakers, die een Tulband dragen, maar ook gezichtspijpen van Turken die een Fez dragen..
Zo zien we bij de pijpenmaker Hendrik van der Pool die van 1839 tot in 1874 actief was van beide soorten hoofdeksel in zijn assortiment terug. Afb 1 een fraaie mannenkop van een Turk met snor en ringbaard met een mooie Tulband, gevonden in de polder bij Reeuwijk en Afb. 2 een van rode klei gemaakte mannenkop van een Turk met snor die een Fez draagt, gevonden in de drooggelegde gracht van de Peperstraat in Gouda. Beide pijpjes dragen het merk WL gekroond. Van het pijpje op Afb. 2 zijn ook exemplaren bekend gemaakt van witte klei.
Afbeelding. 1, 2
Ook in het assortiment van Frans Simon Sparnaaij, die zelfstandig actief was van 1839 tot in 1880 vinden we voorbeelden van gezichtspijpen van Turken die zowel een Tulband dragen als een Fez. Het lijkt dezelfde persoon met ringbaard en afhangende snor op Afb. 3 en 4 die van hoofddeksel is gewisseld. De pijp met Tulband is gevonden in de Polder Achterwillens en die met Fez komt uit een pijpenstort van Sparnaaij op de Vest in Gouda.
Afbeelding 3, 4
En zo zien we in het assortiment van Frans Simon Sparnaaij varianten van de Tulband en Fez in een wat lagere vorm. Die met Tulband Afb. 5 is gevonden in de polder Achterwillens bij Gouda en die met een lagere Fez Afb. 6 komt uit een pijpenstort van Sparnaaij locatie Kattensingel bij wasserij De drie Notenboomen.
Afbeelding. 5, 6
Van gezichtspijpen van een Turk met tulband zijn er heel veel varianten gemaakt door verschillende pijpenmakers in Gouda die in de 19e eeuw actief waren.. Zo zie je hieronder een exemplaar Afb. 7 met een hele hoge tulband, die gevonden is in de omgeving van Gouda en bij de Turk met Fez Afb. 8, die gevonden is in de polder bij Achterwillens, is het patroon in het hoofddeksel ook met dwarsstreepjes en is ietsje hoger dan de Fez op Afb. 4. Die dwarsstreepjes zien we ook terug bij de lage versie Fez op Afb. 6 hierboven.
Afbeelding 7, 8
Het is leuk dat de Goudse pijpenmakers twee hoofddeksels, die in het Ottomaanse rijk lang in de mode zijn geweest, op de gezichtspijpen van Turken heeft toegepast.
Vergelijken we de gezichtspijpen op Afb. 1,3,4,6 en 8 dan zien we een Turk met ringbaard en afhangende snor die op één en dezelfde persoon lijkt. Het lijkt erop dat de graveur van de pijpenmallen steeds hetzelfde gezicht gebruikte en van een ander hoofddeksel voorzag.
Omdat de gezichten zo op elkaar lijken is het aantrekkelijk, maar dat blijft speculatie, dat de persoon Sultan Mahmut II is, de 30e Sultan van het Otomaanse rijk van 1808 tot in 1839, die belangrijke hervormigen heeft ingevoerd, o.a. het verpicht dragen van de Fez en het verbieden van de Tulband voor amtenaren en militairen. Ook werden ze verplicht een pantalon te dragen.
Sultan Mahmut II van het Ottomaanse rijk 1808
Ook door buitenlandse pijpenmakers zijn vele gezichtspijpen bekend van Turken die een Tulband of een Fez dragen. Buitenlandse pijpen is niet mijn specialiteit, maar er zijn er toch een aantal in mijn verzameling terecht gekomen die we hier als voorbeeld plaatsen.
Afb. 9, 10
Het gezictspijpje Turk met Tulband op Afb. 9 is een snoeppijpje gemaakt in Westerwald in Duitsland en is gemaakt in het begin van de 20e eeuw. De vindplaats is onbekend. De gezichtspijp van een Turk met Fez Afb. 10, gemaakt van zwarte klei, is vermoedelijk gemaakt in België in de Maasvallei. Dit pijpje is gevonden in Vlissingen.
Collecties:
Freek Mayenburg Afb. 1 (D-1778) Afb. 3 (D-5386) Afb. 4 (D-5385) Afb. 7 (D-5395) Afb. 8 (D-5384)
Andy de Bruin Afb. 6 (D-5289)
Aad Kleijweg Afb. 2 (970) Afb. 5 (646) Afb. 9 (841) Afb. 10 (862)
Bron: Wikipedia